O CZYM MARZY POLSKI KRYTYK SZTUKI?
* Marzy o odnawialnym rocznym stypendium twórczym (na Seszelach).
* Marzy o tytułach naukowych i o nieregularnych wykładach wszędzie tam, gdzie wypadałoby, by znano sztukę współczesną.
* Marzy o uwielbieniu przez innych krytyków i przez artystów w kraju i za granicą. Marzy o uwielbieniu tłumów.
* Marzy o absolutnej wolności w sztuce.
* Marzy o władzy, którą jest zdolny przekonać, by łożyła większe środki na sztukę.
* Marzy o potężnych instytucjach finansowo-artystycznych, które decydują o rynku sztuki i swoim w nich udziale jako dobrze płatny ekspert.
* Marzy oczywiście o artystach, o których może spokojnie pisać. O tych już wylansowanych przez zagraniczne galerie i pisma, po to by im dokopać, lub lekko pochwalić, a z całą pewnością dać ich za przykład wszystkim pozostałym beztalentom w kraju.
* Marzy o tym, by móc pochwalić się znajomością z przynajmniej kilkoma artystami i krytykami o światowej sławie, by znaleźć się automatycznie w rankingu najlepszych polskich krytyków na świecie.
* Marzy też, by być w jakimś międzynarodowym stowarzyszeniu krytyków.
* No i żeby było kilka już wylansowanych, dobrych pism o sztuce, by w nich pisać. Pismach, które mają również sprawną, profesjonalną zagraniczną dystrybucję a nie wyłącznie polską prenumeratę, której nikt nie chce.
* Od czasu do czasu opublikować coś w zagranicznym piśmie.
* Publikacja obszernego albumu / książki o ostatniej dekadzie też by się przydała.
* Krytycy o większym temperamencie mogą jeszcze marzyć o własnej galerii lub muzeum dotowanym przez własną fundację, a najlepiej państwo.
* Do marzeń dorzućmy jeszcze spotkanie z prezydentem RP na tle obrazu Dwurnika "w gronie innych poważnych krytyków sztuki" transmitowane w głównym dzienniku TVP1.
* Marzy o tym, by być w pierwszej 10-ce rankingu krytyków polskich
(jastrzębi). Wiadomo, że nagroda Stajudy, rzekomo dla krytyków, jest rozdawana kuratorom.

PIĘTRO NIŻEJ
To były marzenia. Schodzimy piętro niżej i co widzimy?
Szabrownicy
* Krytycy raczej klepią biedę i nikt w Polsce specjalnie nie przejmuje się ich losem. Stypendia dla krytyków oferują nieliczne fundacje zagraniczne. Ministerstwo kultury jest zbyt przymulone przeciętnością i zajęte same sobą, by myśleć o przyszłości polskiej kultury - np. proponując jakąkolwiek ofertę dla krytyków sztuki. A swoją drogą to wszyscy jesteśmy nieco zdziwieni, kiedy mamy krytykowi zapłacić za tekst. Jak to? Za pieniądze Pan pisze? Które z pism dobrze płaci? Żadne.
Krytycy nie mogą założyć sobie programu swojej pracy, podróży, poznawania zjawisk w sztuce, artystów, kolekcji itd. Ich wiedza jest przypadkowa i wyrywkowa. Z biedy. Dlatego niektórzy gdzieś pracują, gdzie jest dostęp do Internetu, telefonu i delegacji. Czują się jak szabrownicy.

Inercja uniwersytetów jest niewyobrażalna
* Jest ciężko z tymi tytułami. Krytycy sztuki powinni zdobywać tytuły naukowe, po to by mieć choćby minimum szacunku w społeczeństwie, ale nie życzę nikomu, by robił to w Polsce. Szczęśliwi ci, którzy pracują choćby na ASP. Inercja uniwersytetów polskich jest niewyobrażalna. Uniwersytety nie prowadzą badań ze współczesności. Dochodzi do paradoksów, że jakiś przymuł od Babilonii jest recenzentem doktoratu na temat neodadaizmu. Ciekawe kto w Polsce mógłby być promotorem lub recenzentem doktoratu na temat performance?

Pogarda wydaje się intelektualną modą
* Krytycy raczej nie lubią się nawzajem. Za plecami nadają na siebie ostro. Dewaluują wszystko co się da. Rzadko kiedy łączy ich wspólny cel lub stanowisko. Nawet wśród krytyków progresywnych. I jest to tragedia. Krytycy nie mogą stanowić żadnego oporu dla skandalicznych zachowań władzy, publiczności i słabych artystów związkowych. Szkoda. Nie mówimy, czy artyści kochają krytyków, bo to oczywiste. Piszą dobrze, kochają. Źle, nie. A czytelnicy? A publiczność? Kto czyta krytyków? "Pogarda dla sztuki współczesnej wydaje się pewnego rodzaju modą intelektualną wśród inteligencji polskiej po trzydziestce". Tak uważa Hanna Wróblewska.
* Cattelan niechcący otworzył nam oczy na Polskę. Po serii skandalicznych reakcji ze strony posłów, mediów, rodzin katowickich i czerwonych beretów, wydaje się, że tak jak Amerykanom jest nam potrzebna pierwsza poprawka do konstytucji. Ale kto ma to zrobić? I czy poprawka załatwi cokolwiek! Kiedyś był szlaban na krytykę Moskwy i ustroju socjalistycznego, teraz mamy wiele szlabanów. Tu nie wolno i tam nie wolno. O wolności w sztuce możemy jedynie pomarzyć!

Jelenie w restauracji sejmowej
* Niestety, marzenia krytyka sztuki o mądrej władzy nie mogą się spełnić. Władza robi sobie kpiny ze sztuki. Politycy odpowiedzialni w najwyższym stopniu za finanse polskiej kultury spokojnie spożywają posiłki w restauracji sejmowej wystrojonej w jelenie na rykowisku, zachody słońca i najgorszy kicz możliwy do wyobrażenia. Nikogo to nie razi. Obcując z estetyką z Wiejskiej każdy poseł i senator jest zdolny i skłonny do robienia sobie żartów z każdej sztuki. Ani jeden z polskich premierów w dwugodzinnym expose nigdy nie wspomniał o kulturze. I żadna z gazet, opozycyjnych też, nie zauważyła, że premier 40 milionowego narodu nie przewiduje rozwoju kultury. Nigdy w sejmie po 1989 nie było poważnej dyskusji na temat kultury. Na temat sztuki już kompletnie nie, bo chyba nikt z posłów nie wyjąkałby nawet pół zdania. Żadna z partii, obojętnie jaka, nie ma w swoim programie politycznym działu pn. kultura i sztuka. Nie ma więc konkurencji programów pomiędzy partiami. Nikt nie wie ile jest potrzebnych pieniędzy na kulturę. Kandydat na posła, pełen dobrej woli, nie może nam nic obiecać przed wyborami, bo nawet nie wie co i ile. Hanna Wróblewska apeluje o lobby w sejmie. Słuszne marzenie, ale osobiście bałbym się każdego lobby, które stołuje się w sejmowej knajpie z jeleniami na rykowisku. Podczas przesłuchań na dyr. Zniechęty z ust jury padło pytanie: co by Pan / Pani zmieniła w ustawie o działalności kulturalnej z 1991 roku? By wpaść na pomysł takiego pytania, trzeba być już mocno pogodzonym z losem i przekonaniem "że nic nie da się zrobić, najwyżej można coś poprawić". Luminarze kultury polskiej dołują sztukę nie mając świadomości swojego wstecznictwa. Reformę kultury w 1998 robili Pałubicki (UOP) i Widzyk (prawie UOP), ponieważ są .... historykami sztuki. Ministerstwo Kultury zostało odsunięte od prac nad reformą!!! Chodziło o to, by dać jak najmniej pieniędzy, których po reformie miało być więcej. Żaden Wajda oczywiście nie protestował. Taki to jest smutny, katowicki kraj. Ale tak długo będzie źle w kulturze, dopóty dopóki, media i krytycy nie wyszydzą tej polskiej głupoty. Krytycy niepotrzebnie brzydzą się polityką. Nie widzą prostej zależności: mniej pieniędzy na galerie i artystów › mniej dobrych wystaw › gorsze teksty krytyków i żenująca dyskusja › większa przepaść do świata. Władza w Polsce boi się jedynie mediów. Borkowski kurator to jest człowiek nikt, Borkowski krytyk to niebezpieczny facet. Jego zwierzchnik Krukowski - paradoksalnie - ale dla władzy to też człowiek nikt. Piszący "krytycy" w największych pismach w Polsce wykazują najczęściej wszystkie klasyczne cechy zwykłego oportunisty. Korzystać z uciech bycia krytykiem, nikomu się nie narażać, służyć temu, kto płaci. Pisać i pisać bez końca. Przetrwać jak najdłużej. Rozumiem, że nikt nie chce umierać za Gdańsk, ale bez przesady. Taki Osęka pisze o sztuce już od 50 lat. Pisze i pisze tylko nie wiemy po co?

Żyjemy w zamkniętej niszy
* O rynku sztuki, który tak podziwiamy za granicą decydują instytucje finansowo-artystyczne. Tego jest racja czyja wódka na stole. Lub tego, kto potrafi się zrewanżować następną kolejką. I to jest cała tajemnica sukcesu artystów zagranicznych. Ranking Kunstkompassu 2000 pokazuje to idealnie. Strona pod adresem: http://world.art.pl jeszcze nie istnieje. Każdy może to sprawdzić. Ci, którzy przysiadają się do stołu "na sępa" są ignorowani z przyjacielskim uśmiechem na twarzy. Odgrywamy rolę biednego natręta a nie partnera i trzeba o tym też wiedzieć. Czy mamy w Polsce takie instytucje, które są w stanie postawić coś na międzynarodowym stole? Nie. Bo polski rynek sztuki bardziej przypomina pranie brudnych pieniędzy, niż zręby rynku sztuki mogącego zaistnieć w układzie światowym. Polscy krytycy nie są zapraszani na międzynarodowe podziały łupów w sztuce. Reprezentują tylko samych siebie, a to bardzo mało. No dobrze, ale zdarzają się wystawy polskiej za granicą. Tak, ale to są rutynowe, najczęściej polityczne ochłapy, bądź nieistotne wymiany. Ekspres Polonia, Zniechęta w Tate, Wenecja itd. Kompletnie bez znaczenia. Z zagranicy, o nasz rynek mogą zabiegać jedynie początkujący skandaliści, by potem spokojnie pisać w CV jak to im zamknięto wystawę w Polsce. Nikt przecież nie liczy na zakup dzieła do muzeum lub jakiejś kolekcji. Więc co w tej sytuacji może zrobić krytyka? W zasadzie może dużo, może walczyć o instytucje, które pomogą przywrócić nas światu. Wciąż żyjemy w zamkniętej niszy artystycznej, mentalnej i emocjonalnej, pomimo starań garstki artystów, kuratorów i krytyków, by pchnąć nas we wspólną, niezwykle zróżnicowaną, międzynarodową przestrzeń.

Krytycy w Polsce muszą ściemniać
* Krytyka w Polsce stara się manipulować tym, co ma do dyspozycji: słabo znane na świecie polskie gwiazdy + sporo zdolnej młodzieży + plastycy + wiecznie początkujący polski rynek + niezbyt ustabilizowany kontakt ze sztuką światową. A właściwie jego brak. Tak często wymieniani: Abakanowicz, Tarasewicz, Bałka i Opałka, to sławy zagraniczne na użytek wewnętrzny. Żadna z tych gwiazd nie jest nawet sklasyfikowana na końcu "top listy 100" w międzynarodowym rankingu Kunstkompassu za rok 2000. Oczywiście można się nie zgadzać i zaatakować globalizm w sztuce. Bo coś takiego również istnieje. Ale polska krytyka dokładnie nie wie, gdzie zaczyna się globalizm a gdzie są promowane tzw. autentyczne dzieła. Mówiąc krótko, krytycy muszą ściemniać, by w ogóle pisać o czymkolwiek. Zresztą, dumny polski naród nie przyjąłby do wiadomości faktu, że jest tak cienko notowany w światowej sztuce i dlatego dyżurni krytycy podtrzymują mit o wybitnej sztuce polskiej. Megalomania sprawdza się w każdej sytuacji. W związku z powyższym, mamy swoisty rodzaj huśtawki psychicznej: raz popadamy w euforię i dobry humor, by potem szybko doznawać szoku, że to, co sobie w Polsce myślimy o sztuce nie ma poparcia w opiniach za granicą. Dzisiaj i tak jest lepiej. Tarasewicz nie rzuca na kolana (a podobno chciał), ale nie daje plamy (chociaż mógłby).
Na początku lat 80-tych kuratorka z miejskiej galerii w Lyonie, po dłuższej rozmowie zaskoczyła: aha z Polski, tak, tak mieliśmy w ubiegłym kwartale bardzo słabą wystawę przysłaną przez polskie ministerstwo. Zobaczyłem katalog i omal nie zemdlałem: Kantor, Nowosielski, Marczyński, Stern, Gierowski i 20 innych profesorów z polskich ASP. Nikt nie chciał mi uwierzyć w tę scenę.

Kto pierwszy złapie wizytówkę...
* Marzenie o znajomości z artystami i krytykami o światowej sławie jest równie trudne do zrealizowania jak reforma władzy w Polsce. Uwielbiamy paradoksy i je mamy. Otóż najlepszy kontakt z artystami i krytykami o światowej sławie mają ci, którym na tym najmniej zależy: asystenci podsekretarzy z MKiDN + dyrektorzy największych polskich galerii Zuj + Zniechęta. Ale jest jakaś szansa. Ten, kto codziennie jest w stanie odwiedzić znajomych w tych biurach szybko zrobi karierę. Nie ma możliwości, by w ciągu roku nie spotkać przynajmniej jednej zagranicznej gwiazdy przychylnej polskiej sztuce. Kto pierwszy złapie wizytówkę ze stołu ten ma np. wystawę w Tokio. Tym w Tokio jest to obojętne. Słabo nas rozróżniają. Np. dyrektor Krukowski szybko łapie wizytówki i często wyjeżdża ze swoją bardzo cienką Akademią Ruchu w świat na wyjątkowo nieważne imprezy, rewanżując się potem udostępnieniem Zuja wyjątkowo słabym artystom z zagranicy np. Białorusinom.
* Niedostępnym (niezarejestrowanym w Polsce), międzynarodowym stowarzyszeniem krytyków sztuki jest AICA, która jako agenda, stowarzyszenie biurokratycznego UNESCO, na nieszczęście, cieszy się wyjątkowo niską rangą w prawdziwym świecie sztuki. Przepraszam polskich przyjaciół z ajki. Ale tak już jest. Bo jeśli zadamy sobie pytanie co zrobiła i co robi AICA dla polskiej sztuki, to odpowiedź może być tylko mętna. AICA była oknem na świat i szczytem snobizmu za komuny, ale teraz? Strata czasu. Proponuję nie rejestrować.

112 pism o sztuce
* Gdzie pisać? W pismach kulturalnych. Podobno jest ich 245, a o sztuce 112, i od razu widać jak Polacy uwielbiają ściemniać. Zadałem sobie trud sprawdzenia tej bzdury. Jest kilka pism sieciowych, w tym Raster, jest papierowy EXIT, A&B, ARTeon, i ledwo istniejące: Format, Magazyn + Obieg, i nieistniejące: Sztuka, Projekt, Pokaz. Dorzucamy istniejące Machinę, Fluid, City i Aktywista. To wszystko. Bez dystrybucji za granicą. Bez dystrybucji w kraju. Oprócz czterech ostatnich i A&B.
* Nie pytam już nawet czy ktoś z Polski napisał choćby jeden tekst w Art Forum, NYArt Magazine, High Performance, Flash Art, Art International, Circa, Nu, Taide, Art Monthly albo w jakimś piśmie niemieckim? Przecież są takie możliwości. Najwięksi polscy krytycy zarozumialcy (nie mówimy o jastrzębiach, które wykazują twórczą skromność) jakoś się nie palą, by zaistnieć w świecie. Dziwne, prawda?
* Publikacja o dekadzie jest przysłowiowym strzałem w 10-tkę. Autentyczny samograj. Cokolwiek napisane - trafione. Nawet nie potrzeba oglądać wystaw. Wystarczy kontakt z własnym biurkiem. Oponentów niewielu, bo w Polsce tylko nieliczni zajmują się sztuką dłużej niż dziesięć lat. Reszta nie wytrzymuje nerwowo. Piotr Piotrowski już załatwił drugą dekadę. Wybił się na najlepszego specjalistę w Polsce od fałszowania historii. Same "genialne" myśli perełki. Nikt mu nie podskoczy. Stypendium w Stanach. Sukces. Normalni krytycy patrzą na to i też chcieliby wypowiedzieć się o ostatniej dekadzie.

Wokół krytyków trzeba robić wrzawę
Inne marzenia - jako mniej istotne - pomijamy z wyjątkiem rankingu, którego nie zrobią sami krytycy, bo im nie wypada. Większość krytyków jest związana z jakimś pismem i ich redakcje również wzbraniają się przed "ocenianiem" konkurencji. Niezbyt dobrym miejscem na powstanie rankingu jest stolica czy kulturalne miasto Kraków. Nawet Poznań nie nadaje się. Najlepszym miejscem jest miasto, gdzie nie ma ani jednego krytyka. Np. Słupsk.
Kto ma oceniać? Artyści? Galernicy? Aktywiści? Kuratorzy? Chyba każdy, kto umie czytać i wie co czyta. Kryteria nie są zbytnio skomplikowane. Rynek piszących też nie. Wprawdzie Raster pisze: "W krytyce kryzys, za to np. nagroda krytyki im. Stajudy trzyma się świetnie", to jednak uważamy, że wokół krytyków trzeba robić coraz więcej wrzawy, bo tak naprawdę są oni ostatnią deską ratunku dla polskiej sztuki.
O tym, że zdecydowaliśmy się na tak desperacki krok zadecydowało w końcu i to, że mamy możliwość ufundowania nagrody dla najlepszych krytyków - dwa tygodnie pobytu nad morzem w galeryjnym hostelu w Ustce. Oraz, że mamy coś wspólnego z performancem, który nie musi się łasić do krytyków jak bura suka, bo żadna tzw. krytyka post factum nie jest nam już potrzebna. Pewnym ułatwieniem w podjęciu decyzji było to, że jako performerzy byliśmy w tylu krajach, widzieliśmy tak dużo odmiennych i ciekawych nisz kulturowych, spotkaliśmy tak wielu artystów, że chcąc nie chcąc mamy spory dystans do gier polskich i europejskich nawet. A ponieważ performance jest tępiony przez wszystkie (większe) galerie świata, to tym sposobem nie doznajemy większych emocji obserwując sobie na uboczu dramatyczne konwulsje tzw. sztuki. To cudowne uczucie dystansu było nam bardzo przydatne przy ocenie krytyków sztuki, którzy też nie jeden grzech na swoim sumieniu mają.

DWIE TOP LISTY
Ponieważ niektórych krytyków cenimy wysoko, a innych po prostu nie lubimy, dlatego musieliśmy stworzyć dwie listy, aby nasz ranking był bardziej czytelny, np. A. Osęka ulokowany na 183 miejscu mógłby czuć się wyróżniony, a tego nie chcemy. A poza tym, wykazujemy w ten sposób tzw. bezstronność, nikt nie może nam zarzucić, że próbujemy sobie przy okazji coś załatwić, np. sławę w mediach warszawskich.
Są więc dwie listy: Lista Jastrzębi i Lista Pingwinów. Nie mówimy, która lista jest lepsza. Zdecydowana większość publiczności polskojęzycznej gustuje w pingwinach, ale na wszelki wypadek podajemy tylko ich inicjały.